خوارزمشاهيان و مغولان

سرزمين خوارزم و منصب خوارزمشاهي
سرزمين خوارزم در شمال ماوراء النهر و در کنار درياچه خوارزم ( آرال کنوني ) ، بدليل اينکه در قسمت پايين دو رود سيحون و جيحون قرار داشت . از کشاورزي پر رونق و تجارت گسترده بر خوردار بود.
از آنجايي که خوارزم يک ايالت مرزي به شمار مي آمد با فتح ماوراء النهر بوسيله مسلمانان اهميت آن افزوده شد و حکامي که توسط سلجوقيان براي اداره آن تعيين مي شدند ، اختيارات فراوان داشتند . آن ها خوارزمشاه يا شاه خوارزم ناميده ميشدند که مشهورترين آنان سلطان محمد خوارزمشاه بود که پس از سلجوقيان به حکومت رسيد.

دولت خوارزمشاهيان چگونه دولتي
بدليل آنکه خوارزمشاهيان بر دولت محلي – ماننداتابکان تسلط نداشتند ، موفقيتهايي را که تا زمان سلطان محمد بدست آورده بودند ، دوام و استواري چنداني نداشت ، چرا که دولتهاي محلي از شاه خوارزم که پايتخت او شهر گرگانج بود اطاعت نمي کردند . بطور کلي مردم از وضعيت حکومت سلطان محمد رضايت نداشتند چرا که وي با خليفه عباسي دشمن بود و مداخله ترکان خاتون(مادرش با او)، باعث اختلال در کارها ميشد.
سلطان محمد ، پادشاه مغرور ، در اواخر سلطنت خود با شکست دادن دولت قراختاييان و انقراض حکومت ايشان ، يکي از بزرگترين اشتباهات خود را مرتکب شد و اين کشور را به تصرف خود در آورد .

چنگيز خان و مغولان
مغولان اقوام بيابان گردي بودند که در مغولستان زندگي مي کردند . مغولستان در شمال کشور چين قرار داشت و داراي آب و هواي سرد و خشک بود . مغولان بيشتر اوقات خود را به قتل و غارت يکديگر و يا هجوم به سرزمينهاي آباد شمال چين مي گذراندند.
و چنگيز خان ، حاکم مغولستان ، در زمان سلطان محمد خوارزمشاه ، پس از جنگهاي بسيار به رياست قبيله هاي مغول رسيده بود . چنگيز خان بدليل بي رحمي و ستمگري و حمله به کشورهاي اطراف براي مغولها بهترين حاکم به شمار مي آمد و دستوراتش که ياسا ( قانون ) ناميده مي شد ، از سوي آنان بدقت اجرا ميشد .
چنگيز پس از حمله به چين و کشتار ساکنان و غارت اموال مردم ، شمال اين کشور را تصرف کرده و بازرگاني را براي تجارت به ايران فرستاد.

حمله مغول ها به ايران

دانستيم که چنگيز خان بازرگاناني را جهت تجارت به ايران فرستاد ، اما عملکرد حاکم شهر و سلطان محمد ، زمينه را براي حمله مغولان به ايران فراهم ساخت .
بازرگانان به يکي از شهرهاي مرزي به نام اترار وارد شدند . اما حاکم شهر اترار بدليل طمع ورزي به اموال ايشان ، آنان را دستگير کرده و به دروغ از سلطان محمد خواست تا آنان را به اتهام جاسوسي به قتل برساند و پس از موافقت سلطان محمد ، حاکم اترار ، اموال تجار را تصاحب و دستور قتل آنان را صادر کرد .
چنگيز خان پس از اطلاع از اين واقعه ، حاکم اترار را از سلطان محمد در خواست کرد . اما وي بدليل سنت فاميلي حاکم اترار با ترکان خاتون از اينکار سرباز زد و در نتيجه چنگيز خان با اين بهانه در سال 166هجري به ايران حمله کرد .
مغولان پس از حمله به ايران عليرغم مقاومت دليرانه مردم به سرعت ده ها شهر را متصرف کردند و پس از ويران کردن شهرها و غارت اموال ، صدها هزار نفر را به قتل رساندند حمله مغولان يکي از زيانبارترين حملات تاريخ است چون آنان سرزمينهاي سر سبز را از بين برده و حتي حيوانات را نيز به نابودي کشاندند. و سلطان محمد که خود عامل اين حمله بود ، پس از اطلاع از حمله چنگيزخان پا به فرار گذاشت و در جزيره آبسکون ( در درياي مديترانه ) ، در گذشت .
سلطان جلال الدين خوارزمشاه ، پسر سلطان محمد از جمله کساني بود که در مقابل مغولان ايستادگي کرد و در چندين جنگ مغولان را شکست داد اما پس از شکست از چنگيز خان به هندوستان فرار کرد . اما پس از بازگشت چنگيز خان به مغولستان و مرگ وي ، جلال الدين به ايران بازگشت و با سپاهيان مغول جنگيد و بعد به دست فردي ناشناس کشته شد و با مرگ وي ، عمر سلسله خوارزمشاهيان به پايان رسيد.

لشکر کشي هلاکوخان به ايران
متصرفات چنگيز خان که از چين تا اروپا گسترده شده بود ، در اواخر عمر چنگيز خان ، ميان چهار فرزند او تقسيم شد . و فرزندانش پس از مرگ او مجددا تصميم گرفتند تا به ايران حمله کنند و دليل اين حمله مجدد ، قيام پي در پي مسلمانان و مردم غيور ايران بود که سلطه مردم و حشي و غير مسلمان را نمي پذيرفتند .
از طرف ديگر اسماعيليان نيز در قلعه کوهستاني در برابر مغولان ايستادگي ميکردند و خليفه بغداد نيز حاضر به اطاعت از خان مغول نمي شد . حمله به ايران توسط هلاکوخان نوه چنگيز و پس از سي سال از حمله اوليه آغاز گرديد هلاکوخان با يک سپاه عظيم به ايران حمله ور شد ، اسماعيليان را سرکوب کرد و پس از فتح بغداد ، آخرين خليفه عباسي را به قتل رساند و سلسله عباسيان در سال 656هجري منقرض شد . با حمله سپاهيان هلاکوخان ، تنها شهرهايي از ويراني نجات يافتند که تسليم مغولان شده بودند و بسياري از شهرها ويران و غارت شدند .

تاسيس دولت ايلخانان مغول در ايران

مراغه پس از فتح ايران توسط هلاکوخان ، پايتخت او شد و وي سلسله اي را تاسيس کرد که ايلخانان نام گرفت . از آنجايي که مغولان تحت تاثير و فرهنگ و تمدن ايراني قرار گرفته و بسياري از عادتهاي زشت و خوي وحشي گري خود را کنار گذاشته بودند ، از وزيران و کارمندان ايراني از جمله خواجه نصير توسي و خواجه رشيدالدين فضل الله بهره بردند و اين دو وزير با تدبير به مردم خدمت بسيار کردند.
يکي از ايلخانان معروف به نام غازان خان ، خواجه رشيدالدين فضل الله را به وزارت گمارده بود و در اين زمان اداره امور کشور بسيار منظم شده و از ظلم و ستم حکام مغول جلوگيري به عمل آمد و در اين زمان ، مغولان ساکن در ايران که به اسلام متمايل شده بودند به تدريج مسلمان شدند.

پايان حکومت ايلخانان
از آنجايي که سرداران مغول قدرت بسياري داشتند و انتخاب ايلخانان با نظر آنان صورت ميگرفت ، پس از غازان خان ، دولت ايلخانان ضعيف شد . سرداران مغول خصوصا آنهاکه با وزيران ايراني مخالف بودند و حضور آنها را مانع اجراي خودسري هاي خويش ميدانستند ، در امر مداخله کرده و باعث بي نظمي بسيار مي شدند .
وقتي آخرين ايلخان مغول به نام ابوسعيد که جواني کم تجربه بود و عمر چنداني هم نکرد، از دنيا رفت ، قلمرو او ميان سرداران مغول و بستگانش تجزيه شد و دولت ايلخانان سرانجام در نيمه اول قرن هشتم ( 736 هجري قمري) منقرض شد .
هر چند که حملات مغولان به ايران صدمات بسياري را به اين سرزمين پهناور وارد آورد. اما هيچگاه نتوانست خصوصيت استقلال طلبي و علم دوستي مردم ايران را از بين ببرد و ايرانيان همچنان با وجود مفاخر علمي و فرهنگي چون سعدي که در عصر مغول زندگي ميکرد به حيات خود ادامه دادند.

سوالات درس يازدهم
1- چرا با فتح ماوراء النهر به وسيله مسلمانان بر اهميت خوارزم افزوده شد ؟
چون خوارزم يک ايالت مرزي به شمار مي آمد

2- چرا انقراض دولت قراختاييان به زيان ايران بود ؟
چون را براي حمله مغولان به ايران و ويران کردن اين سرزمين هموار شد .

3- دستورات چنگيز چه ناميده مي شد ؟
ياسا ( قانون )

4- بهانه چنگيز به ايران چه بود ؟ توضيح دهيد ؟
بهانه چنگيز به ايران توقيف اموال و قتل بازرگانان مغول بود که توسط حاکم شهر اترار و بدستور سلطان محمد انجام شد . حاکم شهر اترار اين بازرگانان را به دروغ جاسوس معرفي کرده و با طمع به اموالشان ، دستور قتل ايشان را از سلطان محمد کسب کرد.

5- دو وزير ايراني زمان مغولان را نام ببريد ؟
خواجه نصيرالدين طوسي و خواجه رشيدالدين فضل الله

6- دو علت انقراض حکومت ايلخانان را بيان کنيد ؟
1-در اين دولت ، سرداران مغول قدرت زيادي داشتند و انتخاب ايلخانان با نظر آنان صورت ميگرفت.
2- آنان با مخالفت با وزيران ايراني که مانع از خود سري هاي مغولان مي شدند ، در اداره کشور مداخله کرده و باعث بي نظمي بسيار ميشدند و وجود آخرين ايلخان مغول يعني ابو سعيد و کم تجربگي و مرگ زود هنگام او ، باعث تجزيه دولت آنان و انقراض حکومت ايلخانان شد .

درس دوازهم
ايران در زمان تيموريان
قدرت يافتن حکومت هاي محلي پس از ايلخانان
پس از مرگ ابو سعيد آخرين ايلخان مغول و به توافق نرسيدن سرداران مغول در مورد جانشيني او ، جنگ در ميان آنان در گرفت و هر يک در گوشه و کنار اين سرزمين حکومتهاي محلي پديد آوردند . اما اين دولتهاي کوچک هم مدام با يکديگر به جنگ مي پرداختند و فقر و ويراني و ستم را در همه جا گسترش ميدادند .

تشکيل دولت شيعي سربداران

پس از انقراض حکومت ايلخانان و افزايش ظلم و ستم بر مردم و گرفتن مالياتهاي سنگين ، شخصي به نام شيخ خليفه به هدايت مردم و قيام عليه ظالمان پرداخت و سخنانش در ميان مردم خراسان و طبرستان ( مازندران ) مورد قبول واقع شد . شيخ خليفه توسط حاکمان مغول و بدليل ترس از قيام مردم ، در مسجد سبزوار به دار آويخته شد و آنان مدعي شدند که او خود دست به اين عمل زده است . پس از شيخ حسن جوري شاگرد وي ، راه استاد را ادامه داد ولي توسط مغولان دستگير و زنداني شد .
در حقيقت ، دولت سربداران پس از مرگ ابوسعيد و با از بين رفتن تعدادي از سربازان مغول ، در روستاي باشتين در نزديکي سبزوار صورت گرفت . در اين روستا مردم با قيام و از بين بردن سربازان خوشگذران مغول ، اعلام کردند که : سر به دار ميدهيم و تن به ذلت نمي دهيم . و به همين جهت قيام و دولت آنان به سربداران معروف شد .
در راس قيام کنندگان دو برادر به نامهاي عبدالرزاق و وجيه الدين مسعود حضور داشتند و شيخ حسن توسط وجيه الدين مسعود از زندان نجات يافت و قلمرو سربداران را توسعه بخشيد .
اما دولت سربداران بدليل ضعف ها و اختلافات داخلي از يک طرف و درگيري با دشمنان خارجي از طرف ديگر دوام چنداني نياورده و با حمله تيمور از بين رفت .

ابتداي کار تيمور

نواحي آسياي مرکزي و ماوراء النهر به يکي از فرزندان چنگيز خان يعني جغتاي واگذار شد و قلمرو نوادگان اين شخص نيز به دليل جنگ ميان فرماندهان مغول مانند قلمرو ايلخانان در مغول دچار آشفتگي و هرج و مرج بود .
تيمور از ميان اين فرماندهان با ادعاي اينکه از بستگان چنگيز است براي گسترش قلمرو خويش از هيچ جنايت و بي رحمي روي گردان نبود و بتدريج توانست تمامي آسياي مرکزي و ماوراء النهر را تصرف کند .

لشکر کشي تيمور

تيمور پس از استحکام موقعيت خود ، سمرقند را پايتخت خويش قرار داده و پس از حمله به کشورهاي اطراف ، خوارزم و سپس مغولستان را فتح کرد و پس از مشاهده اوضاع آشفته ايران ، به اين کشور نيز حمله ور شد. تيمور بدليل ظلم و ستم و کشتار فراوان و مقاومت و قيام مردم عليه او ، سه بار به ايران حمله کرد و در طي اين حملات ، تمام خاک ايران و کشورهاي اطراف را ويران ساخت .
از طرفي آسياي صغير نيز از يورش تيمور بي نصيب نماند . اين منطقه در آن هنگام در تصرف با يزيد ، سلطان عثماني بود . سلسله عثماني پس از انقراض سلجوقيان توسط يکي از ترکان به نام عثمان بوجود آمده بود گر چه با يزيد خود در برابر تيمور شکست خورده و اسير شد اما کلي بعد جانشينانش دولت عثماني را قدرتمند کردند .
تيمور در اواخر عمر ، به روسيه نيز لشکر کشي کرد و در سر داشت چين را نيز تصرف کند ، اما با مرگ خود جهان را آسوده ساخت .

فرزندان تيمور راه پدر را ادامه نميدهند
پس از مرگ تيمور ، حاکمان مطيع او ، بار ديگر اعلام استقلال کردند و هر يک از فرزندانش نيز در گوشه اي براي خود تشکيل حکومت دادند . از جمله اين فرزندان شاهرخ جانشين تيمور ، مردي آرامش طلب و علاقمند به عمران و آبادي بود . پايتخت او يعني شهر هرات مرکز هنرمندان و دانشمندان بود و مسجد گوهر شاد در شهر مشهد ، توسط همسر او گوهر شاد خانم بنا شد . بايسنقري يکي از فرزندان شاهرخ نيز همانند پدر از هنرمندان حمايت کرده و به جمع آوري آثار ادبي ، کتاب و شعر علاقه نشان ميداد . و شاهرخ خود نيز از خطي بسيار زيبا بر خوردار بود .
الغ بيک ، پسر شاهرخ ، پس از مرگ پدر ، راه او را ادامه داده و به دستور او رصدخانه بزرگي در سمرقند ساخته شد که رياضي دانان و ستاره شناسان در آن به تحقيق مشغول بودند .
سلطان حسن بايقرا ، آخرين پادشاه تيموريان ، در هرات مدرسه ها و عمارتهاي بسياري را بنا کرد . دو شخصيت معروف دوره تيموريان عبارت بودند از بهزاد نقاش معروف و حافظ شيرازي ، شاعر پر آوازه ايراني

ازبکان ، قراقويونلوها و آق قويونلوها
پس از مرگ تيمور و افزايش اختلاف ميان خاندان وي ، دولت ازبکان ( از جمله دشمنان تيموريان ) که بوسيله نوادگان چنگيز در ماوراء النهر تشکيل شده بود ، بارها به خراسان حمله کرده و در نهايت سلسله تيموريان را منقرض ساختند . با انقراض تيموريان ، قدرتمندان محل از جمله دو طايفه آق قويونلوها و قراقويونلوها که هر دو از قبايل چادر نشين ترک به شمار مي آمدند ، فرصت کشور گشايي يافتند . اما مدتي بعد طايفه قراقويونلوها ، به دست آق قويونلوها منقرض شده و خودشان نيز توسط شاه اسماعيل صفوي از ميان رفتند